Cash pooling jako narzędzie w zarządzaniu finansami grup kapitałowych – aspekty prawne i podatkowe

Cash pooling: aspekty prawne, organizacyjne i podział na modele

Na poziomie implementacji, do realizacji powyższych założeń mogą być wykorzystane różne konstrukcje prawne, a określenie precyzyjnych implikacji dotyczących zarówno korzystających z produktu jak i organizatora usługi wymaga wnikliwej analizy konkretnej dokumentacji umownej (ew. mających zastosowanie regulaminów). Podstawowym podziałem jest, jednakże cash pooling rzeczywisty (w którym dochodzi do faktycznego transferu środków pomiędzy podmiotami) oraz cash pooling wirtualny (gdzie do takiego transferu nie dochodzi – rachunki są konsolidowane wyłącznie dla celów obliczeń).

W praktyce szczegółową analizę komplikuje fakt, że często na poziomie grupy organizatorem cash poolingu może być podmiot obcego prawa, poszczególne spółki mogą znajdować się w różnych jurysdykcjach, część środków może pochodzić z linii kredytowych do których dostęp ma jeden lub więcej uczestników, a rachunki mogą być prowadzone w różnych walutach.

Wszystkie te elementy powodują często powstanie nieoczywistych problemów praktycznych, np. wykazanie, że podmiot uczestniczący w systemie cash poolingu posiada środki finansowe w określonej wysokości (wymóg do spełnienia jako wykonawca) może być problematyczne, pomimo indywidualnej doskonałej operacyjnej płynności finansowej.

Niezależnie od powyższego, można wyróżnić typowe elementy cash poolingu - kluczową rolę w świadczeniu tej usługi odgrywa bank, który prowadząc rachunki bankowe dla podmiotów z grupy (uczestników) zapewnia jego prawidłowe funkcjonowanie i przepływ środków pieniężnych pomiędzy rachunkami „podpiętymi” pod cash pooling (lub ich wirtualną konsolidację na ustalonych zasadach). Wśród międzynarodowych grup kapitałowych można znaleźć przykłady, gdzie to jeden z podmiotów pełni rolę wewnętrznego quasi banku, niemniej jednak nawet taki podmiot nadal potrzebuje infrastruktury umożliwiającej korzystanie z rachunków bankowych, a więc wsparcia ze strony banku.

Ze względu na powyższe cash pooling należy zakwalifikować jako złożoną usługę bankową, polegającą na konsolidacji (rzeczywistej lub wirtualnej) sald rachunków bankowych podmiotów, wchodzących w skład grupy, w której centralną rolę odgrywa bank. W związku z tym, na banku ciążą istotne obowiązki zarówno od strony prawnej jaki i podatkowej, których spełnienie zapewnia bezpieczeństwo zarówno dla banku jak i jego klientów – uczestników cash poolingu.

Regulacje prawne i obowiązki związane z cash poolingiem w Polsce

Na gruncie polskiego prawa cash pooling jest wielostronną umową nienazwaną, stanowiącą szczególny typ umowy o świadczenie usług, zawierającą m.in. cechy rachunku bankowego oraz kredytu – jeśli taki może być zapewniony (zazwyczaj cash pool leaderowi – spółce matce).

W przypadku oferowanie przez bank takiej usługi, powinna ona polegać szczególnej uwadze ze względu na regulacje AML, tak jeśli chodzi o rygor samego nawiązania stosunków gospodarczych z nowymi klientami, jak i operacyjną kontrolę nad pochodzeniem środków i ich przepływami między podmiotami. Powyższe wynika z tego, że zazwyczaj przed zaoferowaniem usługi cash poolingu, bank posiada już wypracowaną relację z niektórymi podmiotami z grupy, ale do usługi cash poolingu mogą dołączyć inne podmioty, w stosunku do których ostrożne podejście w zakresie wymogów AML powinno zostać zachowane (tak w zakresie nawiązania stosunków gospodarczych jak i uwzględnienia ryzyka związanego z samym typem produktu).
Podobnym problemem wymagający szczególnej uwagi jest kwestia sankcji, zwłaszcza tych które zakazują udzielania wsparcia finansowego określonym podmiotom w związku z agresją Rosji na Ukrainę.

Kolejną kwestią prawną którą obciąża bank jest podejście do kwestii czynności egzekucyjnych realizowanych wobec uczestników cash poolingu, w szczególności chodzi o zajęcia wierzytelności z tytułu rachunku bankowego, jak również samych wierzytelności dłużnika (a więc wierzytelności jakie jeden uczestnik cash poolingu, w stosunku, do którego trwa egzekucja, może posiadać względem innych uczestników, w tym cash pool leadera).

Z perspektywy banku w przypadku cash poolingu nie mniej ważne są limity koncentracji zaangażowania, gdzie dany podmiot nie uzyskałby finansowania od banku z uwagi na zbliżenie się do tych limitów, a wykorzystując usługę cash poolingu jest w stanie uzyskać finansowanie wewnątrzgrupowe, które nierzadko jest pośrednio finansowane przez bank.

Natomiast z perspektywy uczestników nie należy zapominać o potencjalnej odpowiedzialności odszkodowawczej oraz dodatkowo - o przepisach karnych, które penalizują działanie na szkodę spółki.

W tym kontekście, ułożenie struktury cash poolingu nie może skutkować tym, że wyłącznie jeden podmiot korzysta (ciągnie środki w ramach cash poolingu), a drugi w sposób stały zapewnia finansowanie, gdyż w okolicznościach danej sprawy i przy określonych postanowieniach cash poolingu dotyczących transferów zwrotnych może to prowadzić do działania na szkodę spółki (drenowania zasobów finansowych podmiotu, bez sprecyzowania obowiązku ich zwrotu).
W przypadku cash poolingu w którym uczestniczą podmioty z różnych jurysdykcji i z wykorzystaniem rachunków walutowych, szczególnej uwadze powinna być też poddana sprawozdawczość NBP.

Aspekty podatkowe cash poolingu

Przechodząc do kwestii podatkowych na pierwszy plan wysuwa się zapewnienie neutralności podatkowej wewnętrznych transferów w ramach cash poolingu. Jeżeli struktura polega na rzeczywistych transferach środków pieniężnych pomiędzy rachunkami uczestników (cash pooling rzeczywisty), konieczne jest zastosowanie takich tytułów prawnych wzajemnych przepływów, aby nie powodowały dla uczestników przysporzeń na gruncie podatku dochodowego (CIT). Jako powszechnie stosowane rozwiązania można wskazać subrogację oraz przelew wierzytelności, choć warto zastanowić się czy w ogóle cash pooling musi – ze względów podatkowych – zawierać wskazanie tytułów prawnych dokonywanych transferów. Czy nie wystarczy wskazanie, że jest nienazwaną umową, w ramach której następują zwrotne przepływy pieniężne pomiędzy rachunkami uczestników?

Z kolei w przypadku cash poolingu w którym uczestniczą podmioty mające siedzibę w różnych krajach (tzw. cross-border cash pooling) najbardziej palącą kwestią jest zagadnienie podatku u źródła (WHT), możliwości korzystania ze zwolnień podatkowych czy obniżonych stawek podatku wynikających z DTT. Powyższe wiąże się z ustaleniem kto jest beneficjentem rzeczywistym odsetek otrzymywanych w ramach cash poolingu (cash pool leader, czy poszczególni uczestnicy)? W tym kontekście należy wskazać, że szczególną rolę pełni bank, który uczestniczy płatnościach odsetkowych poprzez uznanie/obciążenie rachunków cash pool leadera oraz uczestników. Powstaje zatem pytanie, czy bank może skutecznie uwolnić się o odpowiedzialności płatnika podatku WHT i przerzucić obowiązki w tym zakresie na poszczególnych uczestników.

Kształtując usługę cash poolingu nie należy zapominać o kwestii podatku VAT w związku z podatkiem od czynności cywilnoprawnych (PCC). W związku z tym dla celów podatku VAT należy ustalić, kto świadczy usługę, czy tylko bank – co nie ulega wątpliwości – czy oprócz banku również inni uczestnicy, a przede wszystkim cash pool leader, który pełni aktywną rolę, nierzadko podmiotu zarządzającego, który ma wpływ na ustalenia w zakresie oprocentowania sald kredytowych oraz debetowych występujących na rachunkach uczestniczących w cash poolingu. W dalszej kolejności należy rozważyć dla celów PCC, czy konstrukcja cash pooingu nie ma charakteru wzajemnych pożyczek, jeżeli umowa wyeksponuje charakter pożyczkowy wzajemnych transakcji.

Transakcje w ramach cash poolingu odbywają się pomiędzy podmiotami powiązanymi, zatem warto przypomnieć o cenach transferowych, gdyż to wpływa na konieczność zapewnienie, aby oprocentowanie nie odbiegało od warunków rynkowych. Oczywiście takie finansowanie otrzymywane w ramach grupy powinno być tańsze od finansowania otrzymanego od podmiotów trzecich, jednakże różnice te muszą mieścić się w widełkach rynkowych.
Końcowo nie należy zapominać o obowiązkach identyfikacji schematów podatkowych, w szczególności bank oferując taką usługę musi rozważyć, czy nie pełni roli tzw. promotora schematu podatkowego.