Raport: System kaucyjny w Polsce – koszty, perspektywy, szanse
Polska wprowadza system kaucyjny na wybrane opakowania od 1 stycznia 2025 r.
W związku z rosnącymi wymaganiami dotyczącymi poziomów recyklingu odpadów opakowaniowych oraz zawartości surowców wtórnych w opakowaniach zwiększają się również oczekiwania wobec aktualnych systemów gospodarowania odpadami. Jednym z elementów strategii państwa wobec wysoko postawionych celów środowiskowych jest wprowadzenie systemu kaucyjnego dla wybranych opakowań na napoje, który w Polsce ma zacząć obowiązywać od 1 stycznia 2025 roku.
System kaucyjny stanowi narzędzie do wdrożenia Rozszerzonej Odpowiedzialności Producenta. To pojęcie obejmuje finansową i organizacyjną odpowiedzialność wprowadzających napoje za zbiórkę i zagospodarowanie opakowań, które stają się odpadem oraz ma zachęcać do stosowania opakowań wielokrotnego użytku. Doświadczenia krajów, w których podobne rozwiązania funkcjonują, od dawna pokazują, że cechują się one wysoką skutecznością, jeśli są dobrze zaplanowane i sukcesywnie wdrażane. Jest to istotny krok do osiągnięcia ambitnych celów w zakresie selektywnej zbiórki odpadów, które jako kraj musimy spełnić do końca tej dekady
– Julia Patorska, partnerka, liderka zespołu ds. zrównoważonego rozwoju w Polsce i Europie Środkowej, Deloitte.
System kaucyjny w Polsce: kluczowe założenia
System kaucyjny został wprowadzony do polskiego porządku prawnego na mocy ustawy z dnia 13 lipca 2023 r. o zmianie ustawy o gospodarce opakowaniami i odpadami opakowaniowymi oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. 2023 poz. 1658). Ustawa ta stanowi częściową transpozycję Dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2019/904 z dnia 5 czerwca 2019 r., dotyczącej zmniejszenia wpływu niektórych produktów z tworzyw sztucznych na środowisko, znanej jako Dyrektywa SUP.
Ustawa zakłada możliwość utworzenia wielu równoległych systemów kaucyjnych o ogólnokrajowym zasięgu oraz wprowadza kilka kluczowych rozwiązań mających na celu uproszczenie procesu zwrotu opakowań i odpadów opakowaniowych. Jednym z najważniejszych elementów jest tzw. bezparagonowość, co oznacza, że konsumenci nie będą musieli okazywać dowodu zakupu, aby otrzymać zwrot kaucji za opakowania objęte systemami.
Ważną rolę w systemach kaucyjnych pełnić będą jednostki handlowe, które w zależności od powierzchni sklepu, będą zobowiązane do uczestnictwa w systemie, przyjmowania zwrotów oraz uczestnictwa w organizacji selektywnego zbierania odpadów prowadzonego przez podmioty reprezentujące, zwane potocznie operatorami systemu kaucyjnego. Sklepy o powierzchni do 200 m² będą musiały pobierać kaucje za opakowania uczestniczące w systemach kaucyjnych. Przyjmowanie pustych opakowań i zwrot kaucji będą w tych sklepach zależne od decyzji prowadzących takie jednostki. Natomiast jednostki handlu hurtowego i detalicznego o powierzchni > 200m2 będą zobowiązane w pełni uczestniczyć w systemach kaucyjnych, tzn. pobierać i zwracać kaucje oraz uczestniczyć w zbieraniu opakowań i odpadów opakowaniowych we współpracy z każdym podmiotem reprezentującym. Systemy kaucyjne tworzone są z myślą o wzmocnieniu gospodarki o obiegu zamkniętym zarówno w zakresie wielokrotności wykorzystania opakowań, jak i intensyfikacji pozyskania surowców z odpadów.
Koszty i przychody związane ze wdrożeniem i funkcjonowaniem systemów kaucyjnych
Wraz z wprowadzeniem mechanizmu kaucji na opakowania, niezbędne są inwestycje organizacyjne i infrastrukturalne prowadzące do operacyjnej zdolności systemów kaucyjnych realizujących zamierzone cele. Szacuje się, że łączny koszt inwestycyjny do poniesienia w latach 2025-2034 oscyluje wokół 14,2 mld zł. Koszty te obejmują m.in. prace budowlane w celu dostosowania punktów zbiórki, zakup butelkomatów umożliwiających zbiórkę automatyczną, zakup wyposażenia (np. skanery) do zbiórki manualnej, zakup pras belujących do sklepów i centrów dystrybucyjnych, budowę centrów zliczania oraz koszty administracyjne.
W strukturze wydatków, oprócz kosztów inwestycyjnych, należy uwzględnić również koszty operacyjne związane bezpośrednio z funkcjonowaniem poszczególnych systemów kaucyjnych. W skład ponoszonych wydatków przypisanych do tej kategorii wchodzą m.in. koszty logistyczne związane zarówno ze zbiórką automatyczną, jak i manualną w sklepach, centrach logistycznych i centrach zaliczeniowych, w tym najistotniejsze koszty - zaangażowania personelu. W perspektywie 10 lat szacuje się, że koszty te wyniosą około 23,1 mld zł. Będą tym wyższe, im więcej opakowań włączanych będzie do systemów kaucyjnych.
Jednak system kaucyjny to nie tylko koszty. Część wydatków operacyjnych zostanie zrekompensowana przychodami z nieodebranej kaucji. Szacuje się, że przez 10 lat, przychód z tego tytułu wyniesie, w zależności od zachowań konsumentów, od 6,5 do 9,9 mld zł. Drugim istotnym przychodem będzie sprzedaż zebranych surowców, których wartość w 10-letniej perspektywie szacowana jest w granicach 3,8-5,1 mld zł.
Całkowita kwota wydatków związanych z dostosowaniem systemów zbierania i logistyki do nowego prawa w perspektywie dziesięciu lat jest znacząca. Warto jednak zaznaczyć, że te inwestycje, muszą przynieść wymierną korzyść dla środowiska. Bardzo ważne jest zatem wsłuchanie się w głosy płynące z branży, związane z aktualnymi możliwościami infrastruktury do gospodarki odpadami w Polsce oraz nowymi przepisami. Jedynie dostosowanie mechanizmu kaucyjnego do realiów technologicznych umożliwi maksymalizację korzyści wynikających z tego rozwiązania, przy jednoczesnym ograniczaniu wyzwań związanych z jego implementacją
– Joanna Leoniewska-Gogola, liderka zespołu circular economy, Deloitte.
Wpływ na gospodarkę odpadami
W ciągu najbliższych dziesięciu lat prognozowany jest wzrost ilości odpadów komunalnych, co wynika z rosnącej konsumpcji i produkcji. Jednak po tym okresie oczekuje się stopniowego zmniejszenia ilości odpadów, głównie dzięki wdrożeniu polityk mających na celu ograniczenie wytwarzania odpadów oraz zwiększenie efektywności gospodarki cyrkularnej.
W odniesieniu do konkretnych rodzajów odpadów, takich jak butelki z tworzyw sztucznych i puszki metalowe, obecnie w systemach gminnych rocznie odzyskuje się odpowiednio około 110 tys. ton i 80 tys. ton tych materiałów. Porównując te liczby z prognozowaną ilością odpadów przewidywanych do zebrania w ramach planowanego systemu kaucyjnego, do przełomu lat 2027/2028 ilości te będą prawdopodobnie mniejsze niż obecnie uzyskiwane w ramach zbiórki komunalnej. Dopiero od 2028 roku systemy kaucyjne zaczną przyczyniać się do wzrostu poziomu recyklingu odpadów opakowaniowych, choć wzrost ten będzie niewielki, wynoszący około 0,2-0,4 punktu procentowego w porównaniu do dotychczasowych poziomów przygotowania do ponownego użycia i recyklingu w systemach gminnych.
Szanse i wyzwania
Mnogość i złożoność tematów związanych z wdrażaniem systemów kaucyjnych oraz wzajemne oddziaływania interesariuszy sprawiają, że już dziś warto zastanowić się, w jaki sposób nadchodzące zmiany mogą wpłynąć na prowadzoną działalność biznesową oraz jakie będą ich konsekwencje finansowe. Kompleksowe podejście do oceny kosztów, uwzględniające zarówno czynniki makroekonomiczne, jak i mikroekonomiczne, to jedna z dróg, która pozwoli trafnie określić najbardziej opłacalną formę udziału w wybranym systemie kaucyjnym.
