Dansað meðfram kaupverði fyrirtækja

Kaupandi fyrirtækis fer því iðulega fram á umfangsmiklar ábyrgðaryfirlýsingar, til að skýrt sé að ákvörðun kaupverðsins miði við að tiltekin réttindi séu til staðar eða að tiltekin háttsemi hafi ekki átt sér stað, svo fátt eitt sé nefnt. Seljandi getur á móti viljað tryggja að skýrt sé tekið fram að ákveðnar óhagstæðar forsendur séu teknar með í reikninginn, eða hafi ekki áhrif á kaupverðið, svo sem með því að telja til frávik frá ábyrgðaryfirlýsingum, milda orðalag þeirra eða undanskilja ábyrgð undir tilteknu fjárhæðarlágmarki. Þessum dansi stýra lögmenn eða aðrir ráðgjafar kaupenda og seljenda, enda leikurinn sprottinn af meginreglum fjármunaréttar og laga um lausafjárkaup, um ástand og gæði hinna seldu hluta. Þungamiðja réttarstöðunnar leiðir af flóknu samspili reglna um upplýsingaskyldu seljanda og rannsóknarskyldu kaupanda (l. „Caveat emptor“) þar sem seljandi ber ekki ábyrgð á atriðum sem hann upplýsti um og kaupandi getur ekki borið fyrir sig atvik sem hann hefði átt að koma auga á við eðlilega skoðun á hinu selda. Af þessum sökum eru áreiðanleikakannanir nær undantekningalaust framkvæmdar í miðju söluferlinu. Báðir aðilar hafa hagsmuni af því að rannsókn á fyrirtækinu fari fram við söluna og kann því hvort heldur kaupandi, seljandi eða aðili sem veitir tryggingu í tengslum við viðskiptin, að óska eftir slíkri könnun.

Hve umfangsmikil sú skoðun er fer eftir mati aðila hverju sinni og eðli þeirrar starfsemi sem fyrirtækið rekur. Meta þarf hverju sinni hvar helstu áhættuþættir liggja en á Íslandi er algengast að áreiðanleikakönnun skiptist í fjárhagslega-, lögfræðilega- og skattalega könnun. Vegna aukinnar áherslu á upplýsingagjöf um sjálfbærni á sviði fjármálaþjónustu eru sérstakar UFS áreiðanleikakannanir nú framkvæmdar í auknum mæli enda getur áhætta tengd sjálfbærni haft áhrif á kaupverð. Víða erlendis, t.a.m. í suðurhluta Evrópu, er algengt að sérstök áhersla sé á vinnurétt og að fram fari sérstök áreiðanleikakönnun á því sviði á meðan almenn athugun á ráðningarsamningum og samningum við stjórnendur telst yfirleitt á meðal þeirra hluta sem kannaðir eru undir lögfræðilegri áreiðanleikakönnun hér á landi. Sé um að ræða kaup á fyrirtæki í hugbúnaðargeiranum kann að vera ástæða til að fram fari sérstök tæknileg áreiðanleikakönnun og svo mætti lengi telja.

Aðalatriðið er að aðilarnir meti hvaða þættir í rekstri fyrirtækis séu líklegastir til að hafa áhrif á fyrirtækið og eftir atvikum kaupverðið ef út af bregður. Ráðgjafar kaupenda og seljenda geta veitt leiðsögn um þessi atriði en mikilvægt er að við val á ráðgjafa hafi samningsaðilar í huga að áreiðanleikakannanir eru eins misjafnar og þær eru margar. Hæstiréttur hefur vísað til þess að hvorki sé í lögum né öðrum skráðum réttarreglum að finna afmörkun á því hvað ætlast sé til að áreiðanleikakönnun á fyrirtæki í atvinnurekstri hafi að geyma. Í máli Hæstaréttar nr. 7/2019 sagði dómurinn að tilvísun ráðgjafa til þess að fram færi viðskipta- og lögfræðileg áreiðanleikakönnun gæti ekki talist gefa til kynna að hverju könnunin lyti nánar og hafnaði því að ráðgjafi kaupanda gæti borið ábyrgð á tjóni sem tengdist sérhæfðum atriðum í rekstri fyrirtækis.  Ljóst er að miklu máli skiptir fyrir kaupendur áreiðanleikakönnunar að þeir þættir sem könnunin lýtur að séu nægjanlega vel tilgreindir og að könnun taki til allra þeirra atriða sem nauðsynlegt er að kanna. Mýmörg dæmi eru um að ráðgjafar annist rannsókn á seldum félögum með svo takmarkaðri áreiðanleikakönnun að kaupanda eru vart tryggð önnur réttindi en þau að hann getur treyst því að fyrirtækið sé til og í eigu þeirra aðila sem samið er við.  Það kann ef til vill að vera fullnægjandi í einhverjum tilfellum en mikilvægt er að aðili sem óskar eftir tilboði í áreiðanleikakönnun geri sér grein fyrir því hvort fengin tilboð endurspegli þá rannsókn sem þörf er á.

Kaupendur þjónustu geta ef til vill með litlum tilkostnaði hakað við boxið „að framkvæma áreiðanleikakönnun“ en það eru hagsmunir allra samningsaðila að slík rannsókn sé ekki bara að nafni til heldur þjóni einnig tilgangi sínum.