Ukraińcy w Polsce – kwestie opodatkowania i ubezpieczeń społecznych

Podatek dochodowy od osób fizycznych

Rezydencja podatkowa

W ustawie o podatku dochodowym od osób fizycznych ustawodawca określił zasady ustalania miejsca zamieszkania dla celów podatkowych (tzw. rezydencji podatkowej) osób fizycznych w Polsce.

Zgodnie z przepisami ustawy za polskiego rezydenta podatkowego uznaje się osobę, która spełnia co najmniej jeden z poniższych warunków:

• posiada na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej centrum interesów osobistych lub gospodarczych (ośrodek interesów życiowych) lub
• przebywa na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej dłużej niż 183 dni w roku podatkowym.

O ile kwestia oceny, gdzie, pomimo wybuchu wojny, znajduje się ośrodek interesów życiowych Ukraińców przebywających w Polsce, może budzić wątpliwości (szczególnie w sytuacji gdy np. jedno z małżonków jest w Ukrainie), to z pewnością kryterium długości pobytu w Polsce (tj. ponad 183 dni w roku podatkowym) wydaje się prostym do oceny (liczone są dni fizycznej obecności). W sytuacji, gdy obywatele Ukrainy przybyli do Polski w związku z wybuchem wojny w 2022 r. i w 2023 r. w dalszym ciągu mieszkają na terytorium Polski to jest wysoce prawdopodobne, że przekroczyli w/w okres i w konsekwencji mogą zostać uznani za polskich rezydentów podatkowych na podstawie polskich przepisów.

Zakres obowiązku podatkowego – unikanie podwójnego opodatkowania

Należy tutaj wskazać, że status rezydencji podatkowej jest kluczowy, bowiem determinuje on zakres obowiązku podatkowego danego podatnika. Rezydenci podatkowi podlegają w Polsce obowiązkowi podatkowemu od całości swoich dochodów (przychodów) bez względu na miejsce położenia źródeł przychodów (posiadają tzw. nieograniczony obowiązek podatkowy), z kolei nierezydenci podatkowi podlegają obowiązkowi podatkowemu tylko od dochodów (przychodów) osiąganych na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej (ograniczony obowiązek podatkowy).

Ewentualny konflikt podwójnej rezydencji podatkowej należy zawsze rozstrzygnąć w oparciu o reguły kolizyjne zawarte w umowie o unikaniu podwójnego opodatkowania pomiędzy Polską a drugim krajem (w naszym przypadku Ukrainą). W takim przypadku o państwie rezydencji podatkowej w pierwszej kolejności decyduje to, w którym państwie dana osoba posiada ośrodek interesów życiowych.

Warto również w tym miejscu podkreślić, że na podstawie przepisów ustawy o zmianie ustawy o pomocy obywatelom Ukrainy, w okresie do końca 2023 r. przeniesienie ośrodka interesów życiowych do Polski można stwierdzić na podstawie pisemnego oświadczenia złożonego przez obywatela Ukrainy.

Z uwagi na ryzyko wystąpienia podwójnego opodatkowania, polski rezydent podatkowy powinien przygotować zeznanie roczne z uwzględnieniem odpowiednich przepisów umowy o unikaniu podwójnego opodatkowania zawartej pomiędzy Polską a krajem, w którym znajduje się źródło uzyskania przychodu (w naszej sytuacji skupiamy się na Ukrainie). Taka umowa wskazuje, które państwo ma prawo do opodatkowania danej kategorii dochodów i jednocześnie, jak uniknąć podwójnego opodatkowania w drugim kraju.

Ubezpieczenia społeczne

Co do zasady obywatele Ukrainy zatrudnieni bezpośrednio przez polskich pracodawców podlegają ubezpieczeniom społecznym w Polsce i tutaj opłacane są ich składki.

Potencjalnie inna sytuacja może występować w przypadku zatrudnienia przez ukraińską firmę lub w przypadku pracy na własny rachunek jako osoba samozatrudniona.

Jako że Polska i Ukraina zawarły Umowę o zabezpieczeniu społecznym, to wszelkie konsekwencje w zakresie ubezpieczeń społecznych powinny być określane w oparciu o postanowienia tej umowy. Warto nadmienić, że mimo trwającej wojny szczególne zasady lub modyfikacje nie zostały jak dotąd wprowadzone w życie.

Zgodnie z ogólną zasadą wynikającą z przedmiotowej umowy o zabezpieczeniu społecznym, składki na ubezpieczenia społeczne powinny być płacone w państwie, w którym praca lub usługi są wykonywane. Może to oznaczać formalny obowiązek ukraińskiego pracodawcy zarejestrowania się w Polsce dla potrzeb ubezpieczeń społecznych. Jeżeli jednak po stronie ukraińskiej zostanie uzyskany odpowiedni certyfikat, dana osoba może pozostać ubezpieczona w systemie ukraińskim w czasie pracy w Polsce. Uzyskanie takiego certyfikatu może być albo czynnością jednostronną po stronie ukraińskiej (np. w przypadku oddelegowania pracownika do pracy w Polsce na okres nieprzekraczający 24 miesięcy), albo może wymagać zgody ZUS (np. gdy żaden wyjątek przewidziany Umową nie znajduje bezpośredniego zastosowania, ale instytucje obu państw uzgodnią wyjątek w interesie danej osoby lub grupy osób). Ze strony polskiej instytucji ubezpieczenia społecznego (ZUS) nie zostały dotychczas przedstawione zaktualizowane wytyczne dotyczące podejścia do sytuacji Ukraińców, którzy relokowali się do Polski z powodu wojny.

Pomoc humanitarna

Tematem bezpośrednio związanym z obywatelami Ukrainy przebywającymi na terytorium Polski jest wartość zapewnionej im pomocy humanitarnej i jej ewentualne opodatkowanie.

Należy podkreślić, że na podstawie przepisów wcześniej wspomnianej ustawy o zmianie ustawy o pomocy obywatelom Ukrainy, pomoc humanitarna otrzymana w okresie od dnia 1 stycznia 2023 r. do dnia 31 grudnia 2023 r. przez podatników będących obywatelami Ukrainy, którzy po dniu 23 lutego 2022 r. przybyli z terytorium Ukrainy, na skutek toczących się na tym terytorium działań wojennych do Polski jest zwolniona od podatku dochodowego od osób fizycznych.

Pojęcie pomocy humanitarnej samej w sobie nie zostało specyficznie zdefiniowane w ustawie, stąd mogą pojawiać się wątpliwości o szczegółowy zakres świadczeń pieniężnych/rzeczowych/niepieniężnych korzystających ze zwolnienia (w tym np. wartość zakwaterowania, ubezpieczenia medycznego, koszt kursów doszkalających itp.). Z uwagi na szeroki zakres możliwości, ustawodawca zdecydował o niedookreślaniu limitu zwolnionego od opodatkowania świadczenia, ani też źródeł, z których pochodzi wsparcie, stąd każdy przypadek należy rozpatrywać indywidualnie i przeanalizować, czy rzeczywiście przysługuje zwolnienie od podatku dochodowego.

Podsumowanie

Sytuacja obywateli Ukrainy, którzy przenieśli się do Polski z związku z wojną i przebywają na terytorium Polski także w 2023 r. może wymagać szczególnej uwagi przez wzgląd na określone obowiązki podatkowe, które mogą występować.

Jednocześnie warto podkreślić, że sytuacja każdej osoby jest inna i wymaga indywidualnego podejścia w celu dokonania prawidłowej analizy i oceny, gdyż mogą pojawiać się dodatkowe pytania i wątpliwości związane z podatnikiem.

Autorzy:

Zuzanna Zawistowska, menedżerka w Zespole ds. rozwiązań dla pracodawców

Jędrzej Król, menedżer w Zespole ds. rozwiązań dla pracodawców